Czy istnieje dysforia płciowa o nagłym początku?

Flaga transpłciowej dumy, za Wikimedia Commons, w domenie publicznej

Doczekaliśmy się w Polsce zaleceń dotyczących leczenia osób transpłciowych. Cały czas jednak obowiązuje u nas rozpoznanie transseksualizmu, gdy tymczasem Zachód, od dawna już posługujący się terminami dysforii płciowej i niezgodności płciowej, dyskutuje już o innym koncepcie – dysforii płciowej o nagłym początku.

Rozpoznanie transseksualizmu wymaga, by objawy obejmowały pragnienie poddania się operacji dostosowania płci. Kryteria mówią o przynajmniej dwuletnim utrzymywaniu się objawów, zazwyczaj sprawdzano też, czy występowały od dzieciństwa. Tych wymogów nie ma już w nowszych rozpoznaniach dysforii płciowej czy mającej w końcu zastąpić u nas transseksualizm niezgodności (inkongruencji) płciowej.

Takie rozpoznanie wymaga niezadowolenia z przypisanej danej osobie płci, ale niekoniecznie chęci radzenia sobie z tym za pomocą chirurgicznego noża. Niemniej istotna część pacjentów takiego właśnie leczenia pożąda. Z założenia stanowić ma jednak ono ostatni etap terapii, zaczynanej od interwencji odwracalnych, po których przychodzi czas na częściowo odwracalne.

Tak więc zaczynamy leczenie od blokerów dojrzewania płciowego. Zwykle chodzi o analogi wydzielanych przez podwzgórze gonadoliberyn, czyli hormonów pobudzających przysadkę do produkcji hormonów tropowych, kontrolujących z kolei pracę gonad (jajniki, jądra). Inną opcją jest zastosowanie blokerów samych hormonów płciowych, jak octan cyproteronu, używany również w tłumieniu popędu seksualnego.

Opinie, w jakim wieku i po jakiej diagnostyce można wprowadzić który etap leczenia, są zróżnicowane – od konserwatywnych i długo najbardziej popularnych w Polsce zabraniających w zasadzie wszystkim wszystkiego przez wymagające bardzo skomplikowanej diagnostyki, w tym psychiatrycznej, endokrynologicznej i genetycznej, aż do pojawiających się na zachodzie Europy podejść skupiających się głównie na dobrowolnej zgodzie pacjenta. Co do wieku – najczęściej zaleca się, by interwencje odwracalne rozpoczynać od 16. roku życia, nieodwracalne zaś dopiero po osiągnięciu pełnoletności.

Nie zawsze tych zaleceń przestrzegano, zwłaszcza na zachodzie Europy, poddając leczeniu także młodsze osoby. Ponadto ok. 5 proc. osób po dostosowaniu płci, tzw. tranzycji, żałowało decyzji, dążąc często do detranzycji czy retranzycji (różni je stopień odwrócenia zmian zaszłych w ciele i roli społecznej).

W efekcie pojawiły się głosy przeciwne poszerzaniu dostępu do uzgadniania płci, często gwałtownie krytykujące tranzycje, i przyjmowane w psychologii transpłciowości podejście afirmatywne, czyli akceptujące odczucia danej osoby i udzielające wsparcia. Niewielka część z nich pochodziła od nielicznych osób po detranzycji czy retranzycji, większość od standardowo oburzonych wszystkimi niezrozumiałymi dla nich zjawiskami konserwatystów, ale niektóre od zaniepokojonych specjalistów, w tym lekarzy, psychologów, psychoterapeutów.

W 2018 ukazała się praca Lisy Littman, która na podstawie internetowych wywiadów z rodzicami osób transseksualnych zaproponowała nowe rozpoznanie rapid onset gender dysphoria, czyli dysforii płciowej o nagłym początku.

Obserwacje autorki były następujące. Mamy lawinowy przyrost nastoletnich osób, do tej pory niezaprzeczalnie dziewcząt, które w wieku dojrzewania zaczynają podawać tożsamość męską. Badaczka powiązała to z innymi zaburzeniami psychicznymi, problemami z rozmytą tożsamością i nieadaptacyjnymi na dłuższą metę sposobami radzenia sobie z trudnościami i otrzymywanym w związku z nimi wsparciem w promujących transpłciowość grupach młodzieży w internecie.

Pracę poddano surowej krytyce, zarzucając jej przede wszystkim słabą metodologię, nieuwzględnienie odczuć ani głosu samych zainteresowanych i bazowanie na internetowych opiniach rodziców, których istotnie najłatwiej rekrutować na forach dla rodziców krytycznych wobec transpłciowości. Podkreślano, że wprowadzenie takiego rozpoznania może stanowić powrót do patologizacji takiej czy innej tożsamości, od czego tak starano się odejść w nowych klasyfikacjach medycznych.

Z drugiej strony prawie każda osoba pracująca z młodzieżą spotykała nastoletnie – do tej pory – dziewczyny, obecnie deklarujące tożsamość męską, których problemy sięgają dużo głębiej, z objawami depresyjnymi, lekowymi, zaburzeniami odżywiania, samouszkodzeniami… Chodzi tu często o problemy związane z nieprawidłowym kształtowaniem się osobowości, obejmujące wszystkie powyższe, a także brak poczucia tożsamości, stałych celów, upodobań (także seksualnych) i permanentny brak stałości w każdej dziedzinie życia.

Z drugiej strony powstaje pytanie, czy to trudny wiek dojrzewania wiąże się z poszukiwaniem azylu psychicznego i upatrywaniem rozwiązania wszystkich problemów w tranzycji, jak uważają niektórzy psychoterapeuci, choćby Susan i Marcus Evans, czy też jest dokładnie odwrotnie – tożsamość transseksualna wiąże się z odrzuceniem i stresem mniejszościowym, które w efekcie doprowadzają do rozmaitych zaburzeń psychicznych, w tym problemów depresyjnych, lękowych i z odżywianiem.

Problem nie został rozwiązany, ale proponowane przez Littman rozpoznanie nie znajduje się w żadnym oficjalnym systemie diagnostycznym. Niemniej świadomość istniejących u części specjalistów wątpliwości, nawet jeśli prawdopodobnie nie mają racji i opierają się na metodologicznie słabych argumentach, podkreśla trudność diagnozy i postępowania w przypadku osób w niezgodnością płci i niebinarnych w ogóle. Problemy ze zbyt łatwym kwalifikowaniem do leczenia hormonalnego i chirurgicznego dotyczą jednak raczej innej części świata. W Polsce wahadło cały czas przechylone jest w przeciwną stronę.

Marcin Nowak

Bibliografia

  • Littman, Lisa. „Rapid-onset gender dysphoria in adolescents and young adults: A study of parental reports.” PloS one 13.8 (2018).
  • Leonhardt, A., Fuchs, M., Gander, M., & Sevecke, K. (2025). Gender dysphoria in adolescence: examining the rapid-onset hypothesis. neuropsychiatrie, 39(1), 1-10.
  • Susan Evans, Markus Evans. Dysforia płciowa. Terapeutyczny model pracy z dziećmi młodzieżą i młodymi dorosłymi Instytut studiów psychoanalitycznych imienia Hanny Segal, 2021 2023
  • Gawlik-Starzyk, A., Dora, M., Baran, D., Szostakiewicz, Ł., Trofimiuk-Müldner, M., Müldner-Nieckowski, Ł., … & Grabski, B. (2025). Framework guidelines for the process of caring for the health of adolescent transgender (T) and non-binary (NB) people experiencing gender dysphoria—the position statement of the expert panel. Endokrynologia Polska, 76(1), 1-28.

PS Dziękuję świetnej psychiatrze dzieci i młodzieży Marcie Jasion za ponowne zainteresowanie mnie tym tematem.

Reklama